Sağ ve sol kavramlarının ahlaki ve psikolojik temelleri

“Sağ” ve “sol” kelimeleri günlük siyasi tartışmalarda çok kullanılır, ama genellikle net bir şekilde tanımlanmaz. Herkesin kafasında “üç aşağı beş yukarı” ne demek oldukları hakkında bir fikir vardır, ama bu fikirler tutarlı bir tanıma, pratikte işe yarayacak somut bir siyaset modeline dönüştürülebilir mi? Bir kişinin siyaseten sağda mı solda mı olduğunu belirleyen faktörler nedir? Bu faktörlerin ahlaki veya psikolojik temelleri var mıdır?

Bu konuda New York Üniversitesi sosyal psikoloji profesörü Jonathan Haidt bu konuda çok aydınlatıcı bir sunum yapmış:   

http://www.ted.com/talks/jonathan_haidt_on_the_moral_mind

Bu video bir “TED talk”. TED, 1980’lerden bu yana yaratıcı ve farklı fikirlerin paylaşıldığı bir platform. Akademik çalışmalardan yeni tasarımlara, felsefede yeni perspektiflerden değişik alanlardaki uzmanların şahsi tecrübelerine kadar çok farklı ilginç fikirlerin 10 dakikayı geçmeyen sunumlar şeklinde paylaşılıyor.

Haidt’a göre sağ ve sol kavramlarının çok net psikolojik temelleri var: yeni deneyimlere açık olan insanların genellikle toplumsal normlar konusunda “açık görüşlü” / “liberal”, aşina oldukları deneyimleri tercih edenlerin ise genellikle toplumsal normlar konusunda “kapalı görüşlü” / “muhafazakar” olduğu gözleniyor.

Bu tanımlama sağ ve solu sadece ekonomi politikaları boyutunda devletçi ya da piyasa taraftarı olma kriterine göre veya dini inançlara göre tanımlamaya göre daha kapsamlı ve açıklayıcı.

Bu sağ ve sol tanımlarını kişilerin ahlaki meselelere bakışıyla üst üste koyunca çok ilginç bir tablo ortaya çıkıyor.

Haidt ahlaki meseleleri 5 genel grupta topluyor:

1. Koruma, zarar vermeme

2. Adalet, karşılıklılık

3. Otoriteye saygı

4. Grup içi sadakat

5. Saflık, kutsallık

Çok sayıda ülkede yapılan araştırmalar çok benzer sonuçlar ortaya koyuyor: daha solda / daha liberal olan insanlar bu beş gruptan ilk ikisine diğer üçüne oranla çok daha fazla önem veriyor. Daha sağda / daha muhafazakar olan insanlar ise beş gruba hemen hemen aynı derecede önem veriyor.

Koruma ve adalet duyguları tüm insanların ortak paydası iken otoriteye saygı, grup içi sadakat ve kutsallığa verilen önem bazı insanlar için koruma ve adalet duyguları kadar önemli iken bazu insanlar için değil. Yani insanların siyasi tercihleri ile ahlaki görüşleri arasında güçlü bir bağ var.

Farklı toplumlarda bu kadar benzer sonuçlar alınması bu tercihlerin insan doğasının çok temel unsurları olduğuna işaret ediyor.

Muhtemelen sağ ve sol uçlar arasında evrimsel bir denge söz konusu: bir toplumda otoriteye saygı, grup içi sadakat ve kutsallığa verilen önemin azalması o toplumu yeniliklere daha açık hale getiriyor, ama aynı zamanda da istikrarsızlık riskini artırıyor. Toplumlar zaman içinde iki uç arasında gidip geliyor.

Bu analizden çıkarılacak en önemli ders bence toplumsal barış ve uzlaşma konusunda: şayet sağ ve sol kavramlarının bu kadar derin psikolojik temelleri varsa, farklı görüşteki insanların birbirlerini değiştirmek için kıran kırana mücadele etmek yerine birlikte çatışmasız bir şekilde yaşamanın yollarını araması daha faydalı olur.

Bu vesileyle bana Jonathan Haidt’in TED videosunu tavsiye eden dostum Dr. Emre Erdoğan’a tekrar teşekkür ederim.