Cumhuriyet'i kurduk mu, yoksa henüz kurmakta mıyız?

Cumhuriyet Bayramımız milletce kutlu olsun. Nice yıllara!

Milli Mücadele’yi yürüten, Meclis’i kuran ve Cumhuriyet’i ilan eden Atatürk liderliğindeki kurucu kadroyu ve 10 yıl süren savaşlarda büyük fedakarlıklar gösteren ecdadımızı minnetle anıyorum.

Ancak Cumhuriyet’i kuranları minnetle anmak yetmiyor. Cumhuriyet’in 92.yılında yaşamakta olduğumuz siyasi kriz gösteriyor ki bu Cumhuriyet işinde pek de başarılı olamadık...

Önce genel bir tespit yapalım: 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet “ilan edildi”, kurulmadı. Bir Cumhuriyet kurmak yıllar, hatta nesiller alan bir süreç. 29 Ekim 1923’te Türk siyasi elitleri bir Cumhuriyet kurma iradesi gösterdi ve kurmak için yola çıktı. Maalesef bu kurulum sürecinde daha sadece yarı yola geldik.

Cumhuriyet nedir? Cumhuriyet vatandaşların çok büyük bir bölümünün en yerelden en genele kadar karar verme süreçlerinde aktif rol aldığı bir rejimdir. Herkesin zaman, enerji, gelir ve servetinin bir bölümünü kamusal ihtiyaçlara gönüllü olarak ayırdığı bir rejimdir. Vatandaşın kendi yaşadığı yerdeki sorunlarını çözme sorumluluğunu üzerine aldığı bir rejimdir – yani “kurtar bizi baba” çağrısının siyasetten silinmesi demektir.

Türkiye olarak bugün bu noktanın yakınında bile olmadığımız aşikar. Kendimizi fazla hırpalamayalım – tarihin en merkeziyetçi devlet geleneğinden Cumhuriyet’e geçmek elbette kolay değil. Yıllar, nesiller alacak. Ama bugün yaşadığımız siyasi kriz yüzümüzü doğru yöne çevirme ve adımlarımızı sıklaştırma zamanının geldiğine işaret ediyor.

Ne yapmamız gerektiğini teşhis edebilmek için Türkiye devletinin tarihine gerçekçi bir bakışla başlamak şart. Bugün içinde yaşadığımız devlet 1923’te değil 1800’lerin başında kurulmuştur. Eğitim kurumlarından ordusuna, bankalarından yerel yönetimlerine, dışişleri teşkilatından maliye teşkilatına kadar bugün içinde yaşadığımız sistemin pek çok kurumunun kökleri 1800’lere uzanır.

En başarılı yeni çağ imparatorluklarından biri olan “klasik” Osmanlı rejimi 1800’lerin başlarında ömrünü doldurdu ve iflas etti. Yerine tüm dünyada olduğu gibi, devlet ile teba arasında aidiyet ilişkisi kurabilen bir “ulus devlet” inşa etmeye girişildi. Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türk milliyetçiliği gibi farklı ideolojiler denenirken temel strateji değişmedi: bir yandan mümkün olduğu kadar insanı eğiterek yeni milleti “üretmek”, bir yandan da devlet hakkında bir aidiyet ya da sahiplenme duygusuna sahip olmayan kitleler ikna edilerek yeni milleti “edinmek”.

Atatürk esasen 1920’lerde yeni bir devlet kurmamıştır – 1800’lerin başından beri adım adım kurulmakta olan bir sistemi savaş sonrası dağılmaktan kurtarmış, derli toplu ve odaklı hale getirmiş, gelişimini hızlandırmıştır.

Atatürk’ün 1923’te Cumhuriyet’i ilan etmesi ulus devlet inşasında birinci fazdan ikinci faza geçişin sinyalidir. Birinci faz toplumun kader birliği yapmasıydı – Osmanlı’nın son yüzyılındaki başarısız denemelerin ardından bu hedef Milli Mücadele ile başarıldı. İkinci faz ise devletteki yöneten/yönetilen ayrımının ortadan kaldırılması, kader birliği yapmış olan toplumun çok daha fazla sayıda mensubunun siyasi karar alma süreçlerine dahil edilmesiydi. İşte Cumhuriyet budur – kısaca “siyasi sistemin derinleşmesi” diyebiliriz. Bu yolda yürüyoruz, ancak daha yolumuz uzun.

Bu yolda daha hızlı gitmek ve engelleri aşabilmek için öncelikle davamızın “kurulmuş bir Cumhuriyet’i muhafaza etmek” değil “kurulmaya başlanmış olan bir Cumhuriyet’in kuruluşunu tamamlamak” olduğunu kabullenmemiz gerekiyor. Geçmişe değil geleceğe bakacağız.

Cumhuriyet olabilmek için siyaseti az sayıda insandan büyük fedakarlıklar beklediğimiz bir alan değil herkesin payına düşen küçük fedakarlıkları bahane aramadan, kaçmadan yerine getirdiği bir alan haline getirmemiz gerekiyor.  Unutmayalım ki, Atatürk Samsun’a çıktığı için 40 ilde Müdafa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmadı. 40 ilde Müdafa-i Hukuk Cemiyetleri kurulup halk kendi kaderini tayin etmeye talip olduğu için Atatürk’ün Samsun’a çıkıp sevk ve idaresini üstlenebileceği bir hareket doğdu.

Cumhuriyet, iktidara gelme yöntemleri ne kadar demokratik olursa olsun, az sayıda kişinin 76 milyon adına karar verdiği bir rejim değildir. Tüm kararların alınabileceği en alt kademede alındığı bir rejimdir. Yönetenler ve yönetilenler arasındaki mesafenin azalmasıdır. Saydamlık ve hesap vermedir. Bireysel meselelerde bireylerin, mahalleyi ilgilendiren konularda mahallenin, şehri ilgilendiren konularda şehrin, ili ilgilendiren konularda ilin karar vermesi ve sorumluluk almasıdır. Merkezi devletin sadece tüm milleti ilgilendiren büyük meselelere odaklanmasıdır.

Otoriter ve merkeziyetçi bir devletten işlevsel bir Cumhuriyet’e dönüşmek bir türlü kurtulamadığımız bölünme korkumuzu aşmanın da en iyi yoludur. Her bireye ve gruba başkalarının özgürlük alanına girmemek şartıyla azami özgürlük tanıdığımızda toplumdaki Türk/Kürt, Alevi/Sünni, dindar/laik, batılı/doğulu gibi karşıtlıkları da yumuşayacak ve Milli Mücadele döneminde kurulan kader birliği güçlenecektir.

Sağlam, canlı, gurur duyacağımız bir Cumhuriyet kurmayı başarabiliriz, ama kurtarıcı bekleyerek değil hep birlikte sorumluluk alıp elimizi taşın altına koyarak. Uzlaşarak, birbirimizi daha iyi tanıyarak, yaratıcı yeni çözümler arayarak, başkalarının başarı ve başarısızlıklarından ders alarak.

Cumhuriyet Bayramı’nı kutlamayı hak etmek için Cumhuriyet’in kuruluşunu bir an önce tamamlayalım!